Anëtarësohu në forum

Fundi i sekularizmit të shtetit shqiptar

Besnik Sinani

14.11.2005

Është temë e njohur ndër studiuesit evropian të shkencave sociale kritika ndaj të ashtuquajturit neutralitet kulturor të shtetit në shoqëritë multikulturore. Kjo linjë kritike vëren se shteti ka një shtresë kulturore-religjioze në themelet e veta ndaj të cilës shoqëria është e inklinuar të anojë si dhe faktin se shtetet e reja evropiane anojnë nga favorizimi i feve personale. Iluzionet për paanësinë absolute të shtetit, nje lloj "color-blind", demonstruan deshtimin e tyre këto ditë në Francë. Shteti sekular modern nuk ka mbajtur premtimin për paanësi të shtetit ndaj feve apo etnive dhe kulturave. Por ndërsa vende si Franca kanë pretenduar asnjanesinë që qartazi nuk u arrit kurrë, modeli anglo-sakson ka ndërmarë një politikë promovimi ndaj grupeve etnike që kane patur prezence me të vonet dhe hapsirë më të vogël në shoqëri.

Projekti shqiptar për paanësine kulturore/fetare të shtetit, ai i periudhes së socializmit mbështetej mbi abrogimin perfundimar të traditave fetare në vend dhe identifikimit me to. Shteti post-komunist shqiptar vjen duke u përballuar me rremujën e lënë pas nga komunizmi, pretendimin tradicional të ndarjes se "tapive shpirtërore" dhe amplifikimit te nje projekti nacional per të krijuar narrativën e lidhjes kulturore me evropen, përkatësisht atë perendimore. Sic debatet në te kaluarën në lidhje me studente në shkollat shqiptare, në Shqiperi dhe Kosovë, që kanë mbajtur shami si pjesë e identifikimit me fenë muslimane, shteti shqiptar ka deklaruar adaptimin e modelit francez në përballjen me cështjet fetare. Sic fjalimi i Presidentit në unionin e Oxfordit tregoi, shteti shqiptar ka përqafur krishterimin si pjesë e marketingut të vet të politikes së jashtme si dhe krijimin e narrativës së brendshme të misionit kombëtar. Kjo ngre pyetjen sesa laik eshte shteti laik shqiptar.

Adaptimi i modelit francez të republikës nuk është unike për Shqiperinë por është fenomen i vënë re tek "demokracitë e reja" ne daljen e "demokracive jo-liberale" dhe është një nga indikatorët e dobësisë së shtetit. Ne anën tjetër, establishmenti kulturor dhe politik shqiptar është përfshirë në manifakturimin e identitetit shqiptar ku përkatsia e krishterë, preferueshem katolike, eshte nje prej elementeve kyc. Ky është paradoxi i parë i shtetit laik shqiptar.

Radhazi kemi parë shkrimtarë e intelektualë të kerkojnë që cështje të kishës si kur dhe kush shenjtërohet e ku varroset të kthehen në emblema mbarë-kombëtare sic është kërkesa e një numri figurash të njohura të kulturës shqiptare për varrosjen e Nënë Terezës në katedralen e ardhme të Prishtinës, vetë një ndërtesë e nisur në mes një sherri të nxehtë politik. Kryetari i Kosoves është kritikuar për mbajtjen në zyrën e tij të fotografisë nga takimi me papën. Presidenti i Republikes foli në Britani për përkatësinë e Krishterë të të gjithë shqipëtarëve në një rrafsh vertikal, per një shtrese gjeologjike 1500 vjecare ekumenike që gjendet tek të gjithë ne pavarësisht nga identiteti sipërfaqsor fetar që disa nga ne gabueshem mund të kenë. Ironia është se prezenca 1500 vjecare e Krishtërimit është një realitet që njihet nga cdo musliman, sepse narrativa e Islamit është e ngritur mbi grehinen metafizike të profetëve të traditave monoteiste. Jezusi dhe Moisiu janë vëllezërit e mi, tha Profeti i Islamit. Pra në castin burimor kur muslimani ndergjëgjesohet për fenë e tij, ai detyrimisht përqafon në vetvete dhe dimensionin e Krishtere dhe Hebre. Te mos ngatërrohemi, kjo eshte ne rrafshin metafizik që është detyrimisht ahistorik, ne kundershtim me idene e amplifikuar te presidentit. Feja ka momentin e vet burimor tek cdo individ në momentin kur individi ndërgjegjshëm identifikohet me atë fe. Ne fjalimin e presidentit, momenti burimor i Krishterimit shqiptar dhe rjedhimisht jo-burimor i Islamit, është në një vështrim linear të historisë e si rrjedhim afetar. Arsyeja është sepse krishterimi që promovon Presidenti ne fjalimin e tij eshte marketing politik e jo realitet shpirteror. Ky është devijimi prej pazarit të marëveshjes politike, apo me fjalet e iluministeve francez që përkufizuan idene e laicizmit, të kontrates shoqerore: politizimi dhe adaptimi shteteror i nje feje. Teza se të gjithë shqiptarët janë në thelb të krishterë nuk është e re, por se fundi qartazi mori aprovimin shteteror. Si rjedhim, bashkesia muslimane - jo detyrimisht institucioni që mer pjesë në ceremonitë e tranmetuara nëpër televizione i cili vazhdimisht humbet legjitimitetin në sytë e besimtarëve - por shqiptarë muslimanë që marin pjesë në nivile dhe forma të ndryshme në dinamikën e traditës së tyre, margjinalizohen. Prezenca e tyre nuk njihet nga numri një i shtetit shqiptar. Ky është paradoksi i dytë i shtetit laik shqiptar. Pse?

Pretendimi i artikulimit të qëndrimit të shtetit ndaj feve sic është artikuluar në modelin francez, shpesh i ngritur si kritikë ndaj realiteteve amerikane, është se shteti është i pa-anshëm dhe nuk njeh asnjë prezencë fetare në sferën publike që të evitojë geto-izimin, apo "ballkanizimin" e shoqërisë. Politika shtetërore ndaj Islamit në Shqipëri nuk ka sesi mos nxisë geto-izimin fetar, një lloj fetarizmi "underground", një lloj "racizmi" fetar. Kjo është pikërisht rezultati i kundërt i cdo politike të deklaruar nga shteti shqipëtar për mënjanimin e ekstremizmit fetar. Se fundi po ndjekim se si shkollimi fetar i një funksionari të qeverisë së re në një universitet në një vend arab, është kthyer në përpjekjen për penalizimin e karierës së këtij funksionari. Mesazhi është i qartë: ka disa njerëz që nuk janë të miirëpritur të marin pjesë në funksionet publike të vendit.

Është interesant të vëmë re një prej qëndrimeve të artikuluara nga qeveria e kaluar për një univeristet islam në Shqipëri. Kjo nuk ishte si përgjigje të ndonjë kërkese të bashkësisë muslimane për një institucion të tillë, në të kundërt vinte nga preukopimi i qeverisë rreth shkollimit të imamëve shqiptar në vendet arabe. Ky qëndrim është sërishmi paralel me veprime të përafërta të ndërmara pak kohë më parë në Francë nga i famshmi ministër i brendshëm, Sarkozi. Arsyeja është respektivisht krijimi i një islami vendas pa influenca nga Lindja e Mesme. Ky lloj centrizmi kërkohet vetëm nga muslimanët sepse Kryeministri aktual nuk ka problem të na tregojë se në takim me funksionar të Vatikanit degjoi shprehjen e shqetësimeve të tyre për ceshtje në lidhje me komunitetin katolik në Shqpëri ndërkohë që vazhdojmë të shohim një shtetas grek të drejtojë kishën ortodokse shqiptare. Pra shteti nuk ka mirëfilli probleme me ndikimet nga jashtë qoftë dhe nga një fqinj problematik si Greqia në punët e fesë, por muslimanëve shqiptar u kërkohet jo vetëm te mos na ngatërrojnë vendin me punët e koklavitura të militantizmit islamik, por të shkëputen totalisht nga vendet dhe rajonet ku janë vendet e shenjta dhe institucionet tradicionale të mësimit të traditës. Ironia qëndron se një nga formulat e sigurta për ndjelljen e problemeve fetare, sic na tregon eksperienca e vendeve të tjera, është krijimi i institucioneve dhe udhëheqësve fetar pa kredibilitet në sytë e bashkësisë fetare sic do ishte një institucion i sponsorizuar dhe ideuar nga një establishment shtetëror që shihet si njerkë në sytë e shumë muslimanëve, pa folur për mungesën e ekspertizës në personel për të patur një universitet islam në Shqipëri. Pse shteti shqiptar kërkon ti krijojë këto probleme, pse do të eksperimentojë me bashkësi fetare dhe sforcon politizimin e tyre? Mbi të gjitha, pse ndërhyn shteti shqiptar kaq thellë në jetën e bashkësive fetare? Në debatin e pakëndshmë midis ish-kryetarit të komunitetit të kulteve, Ilir Kulla, dhe një përfaqsuesi të myftinisë së Elabasanit iu kërkua Ilir Kullës dhe shtetit mos ndërhyjë në punët e bashkësisë muslimane. Kjo kërkesë reflekton të njëjtën ndjenjë që motivoi sekularizmin Amerikan: mbrojtjen e fesë nga shteti dhe mënjanimin e favorizimit të një forme fetare kundra një tjetre.

E ashtuqujtura dhe shumëpërmendura tolerancë fetare tradicionale e shqiptarëve, e pretenduar në mënyrë qesharake si pjesë e ADN-së etnike shqiptare në injorim flagrant të kontekstit regjional, historik e fetar ka kuptim vetëm në respektimin e ekuilibreve tradicionale. Shteti, si sfidues i këtyre ekuilibreve është minuesi i themeleve të kësaj tolerance. Nuk ka rëndësi sesa konferenca për fenë behen, të përmendura krenarisht nga Presidenti në fjalën e tij në Britani, këto konferenca janë hesape pa hanxhinë për sa kohë injorojnë zërin fetar. Për fat të mirë, janë besimtarët dhe klerikët në kisha e xhamia e jo në tryezat e konferencave që i japin kuptim tolerancës fetare si njohje e faktit se cdo qënie njerzore në nivele të ndryshme është mbartës i frymës hyjnore. Përsëri për fat të mirë, përvec rastesh të rralla kryesisht në Kosovë, kleri katolik nuk ka shtrytëzuar preferencën shtetërore. Për fat të mirë, xhamitë shqiptare kanë qenë të sukseshme në mbajtjen e ekuilibrit të brendshëm megjithë krizën e institucionit të tyre qendror.

Së fundi, ka një qëndrim që thotë se identiteti musliman duhet sakrifikuar për hir të një interesi mbarëkombëtar të integrimit evropian ku Islami është trashegimisht i papërshtatshëm. Ky lloj qëndrimi duket të indikojë se kjo sakrificë duhet të përfshijë individë religjiozë për hir të interesave të kolektivit. Ky qëndrim i shprehur në mënyra të ndryshme prej disa figurave politike dhe të medias është në thelb arkaik dhe jo evropian. Në thelb qëndron ndrydhja e individit dhe potencialit të tij shpirtëror në favor të përfitimit imagjinar të kolektivit. Kujtesa jonë politike duhet të na kujtojë se ky lloj manifakturimi i identiteteve nuk është vetëm jo-funksional, por në thelb është Lej-fenizëm. Lej-Feni i Revolucionit më të fundit kulturor shqiptar, njeriu i ri i narrativës nacionale shqiptare duhet të ndërmarë gjithë makiazhin evropian përfshi katoliko-centrizmin e debatuar në vetë Evropë pa respektuar detyrimisht ekuilibret që qëndrojnë në thelb të idesë së Evropës. Ky është paradoksi i eksperimentit social të shtetit dhe establishmentit kulturor shqiptar që kërcënon sekularizmin e Republikës Shqiptare.